Për dekada, Gjystina Grishaj priste dru, drejtonte traktorë dhe kujdesej për bagëtinë si burri i shtëpisë në një luginë të thellë në veri të Shqipërisë, për ta gjetur veten vetëm pas vitesh sakrificash për të mbështetur familjen e saj.
Grishaj është ndër të fundit nga të ashtuquajturat ‘virgjëresha të betuara’ të Shqipërisë — një traditë e lashtë, gjinore që e pa atë të hiqte dorë nga seksi, jeta bashkëshortore dhe prindërimi në këmbim të së drejtës për të jetuar dhe punuar si burrë në shoqërinë thellësisht patriarkale. .Zgjedhja — e bërë mbi 30 vjet më parë — ishte e thjeshtë. Me babain e saj të sëmurë dhe vëllain e madh të vdekur, ajo përqafoi identitetin ‘burreneshe’ — siç njihet në Shqipëri — që e lejoi të siguronte familjen e saj.Por tani në moshën 58-vjeçare, Grishaj është vetëm pasi të afërmit e saj, si qindra mijëra shqiptarë të tjerë, emigruan në kërkim të një jete më të mirë — duke e lënë atë në shtëpinë e tyre familjare.“Pas gjithë sakrificave që kam bërë për familjen time, është vetmia ajo që më rëndon”, tha Grishaj për AFP.
“Kanë qenë gjithmonë shumë prej nesh që jetonim në këtë shtëpi të madhe, e cila tani është e zhytur në heshtje. Unë jam i pushtuar nga pikëllimi.
– “Unë do të fshihesha” –
Grishaj erdhi në moshë gjatë viteve të vështira të sundimit komunist dhe pasojave kaotike që pasuan hyrjen e Shqipërisë në ekonominë globale.Për t’i shtuar hallet e tyre, familja e Grishajt u përpoq të siguronte jetesën në një luginë të izoluar përgjatë kufirit të thepisur verior të Shqipërisë — ku dimrat janë të ashpër dhe traditat e thella.Me gjashtë gojë për të ushqyer, motra e saj u martua, vëllai i madh i vdekur dhe babai i saj i goditur nga sëmundja, Grishaj vendosi të bënte sakrificën e fundit.
“Vendosa të punoj si burrë për të ndihmuar në arsimimin e vëllezërve dhe motrave dhe mjekimin e babait tim”, tha Grisha.
Nëna e saj, megjithatë, e shtyu ‘duke insistuar shumë që të martohem’, shtoi ajo. Por ‘kur njerëzit vinin për të më kërkuar dorën për martesë, unë fshihesha’.
Me kalimin e viteve, Grishaj u ngurtësua fizikisht teksa ndihmoi familjen të siguronte jetesën duke bërë punë fizike.
“Unë u bëra shtylla kryesore,” tha ajo.
Por jeta si burreneshe erdhi me avantazhet e saj.
Të qenit një virgjëreshë e betuar i mundësoi asaj të shpëtonte nga martesat e rregulluara pa turpëruar familjen e saj.
Ajo i mbante flokët e saj të shkurtra dhe pantallonat të gjata dhe ishte në gjendje të pinte raki në kafene me burrat, madje kishte te drejte te merrte vendime ne shtepi. Në fshatin, ku mezi jetojnë 20 njerëz gjatë gjithë vitit, ajo u bë e njohur me pseudonimin e saj Duni.Zgjedhja e saj për të braktisur gruan për një jetë të mundimshme ka fituar ‘respektin’ e saj në sytë e komunitetit, tha Paulin Nilaj.pronari i një bujtinaje aty pranë në Lepushe.
“Ajo ka adoptuar zakonet e meshkujve për të pasur një status të veçantë”, shton ai. “Unë e kam njohur gjithmonë kështu, kështu që nëse një ditë ajo martohej, atëherë do të habitesha.
– “Shtylla e familjes” –
Roli është i njohur për virgjëreshat e betuara të Shqipërisë.“Ishte një zgjedhje shumë e vlerësuar dhe e nderuar”, thote antropologia Afërdita Onuzi për AFP.
“Këto gra që vendosën të ishin shtylla e familjes, të debatonin me burrat në detyrat më të vështira, gëzonin respektin e të gjithëve, një zgjedhje e tillë konsiderohet sakrifica më e lartë”.
Nuk ka një shifër zyrtare për numrin e burreneshave të mbetura në kombin ballkanik prej 2.8 milionësh. Shumica e ekspertëve dyshojnë se nuk kanë mbetur më shumë se një grusht, ndërsa Shqipëria përqafon modernitetin.
‘Ndoshta me mua mbyllet kapitulli, askush nuk bëhet më burreneshe. Sepse sot jeta është ndryshe, nuk ka një presion të tillë. Ata që duan të punojnë mund ta bëjnë kudo”, tha Grishaj.
Në çdo rast, ekspertët pajtohen se zgjedhja ka pak të bëjë me identitetin seksual.“Marrëdhëniet seksuale nuk ishin as një temë”, këmbënguli Elsa Ballauri, një aktiviste e të drejtave dhe kuratore e një muzeu në Tiranë kushtuar historisë së gruas shqiptare.
Fenomeni është ‘rezultat i rrethanave sociale që detyrojnë dikë të imponohet në një shoqëri burrash’, shtoi Ballauri.Grishaj shmang çdo nocion se vendimi i saj ishte i lidhur me seksualitetin, duke thënë se “as Zoti nuk duhet të dëgjojë një bisedë të tillë”.Dhe pavarësisht fiksimit për disa në Perëndim me përemra të përshtatshëm për gjininë, Grishaj tha se ‘nuk i intereson’ vendi i saj gramatikor në botë.”Nuk ka rëndësi, është jeta ime,” ngriti supet ajo.Dhe kjo jetë është bërë edhe më e vështirë tani që familja e saj është shpërngulur jashtë vendit.Pas një jete të përqafuar me punë jashtë shtëpisë, Grishaj është detyruar të mësojë punët e shtëpisë që prej kohësh i shmangej, si gatimi dhe pastrimi.Megjithë një jetë të vështirë pune, Grishaj tha se i ka mbetur pak.Për të mbajtur veten, ajo bën ilaçe bimore të sajuara nga lulet e egra dhe rrënjët e kultivuara në male së bashku me raki frutash që u shet turistëve.Megjithatë Grishaj nuk pranon t’u kërkojë ndihmë vëllezërve e motrave apo 12 nipërve dhe mbesave.“Edhe për ta është e vështirë”, tha Grishaj. Ata janë emigrantë shqiptarë.
